De huidige Japanse maatschappij
Het centrale probleem van de Japanse staat is dat er geen politiek centrum is dat aanspreekbaar is; er is dus geen entiteit die in naam van het volk spreekt. Verantwoording is een moreel iets, aanspreekbaarheid zit in een machtstructuur. In Japan is geen politieke eenheid die aanspreekbaar is en er is dus geen verhouding tussen burgers en staat. Japan is een federatie van ministeries en niemand kan spreken uit naam van de regering. En bij afwezigheid van een staatscentrum is er geen mogelijkheid van collectief herdenken, erover napraten en analyseren. Indien de aanspreekbaarheid afwezig is hoef je als politicus / ambtenaar aan niemand je daden uit te leggen en dat veroorzaakt dat je niet meer aan jezelf uitlegt wat je doet en waarom.
Om de huidige Japanse maatschappij te begrijpen moet je allereerst terug naar de zogenaamde Tokugawa periode tussen 1590 en 1868. Een militaire kaste regeerde het land en creëerde een militaire cultuur.Wat tot uiting komt bijvoorbeeld in een strakke hiërarchie,strikte gehoorzaamheid, volg de leider zonder om het waarom te vragen,alleen de groep kan winnen het individu is waardeloos, alleen sterke jonge mannen zijn van belang voor de groep- zwakken, zoals vrouwen, kinderen, ouderen, zieken zijn een last,schoolunivormen, enz. Deze regeerders werden in de jaren zestig van de negentiende eeuw uit hun macht verdreven door een groep jonge mannen.Zij plaatsten op 3 januari 1868 de vijftien jaar oude zoon Mutsuhito van de overleden keizer Komei op de troon en noemden zijn regeerperiode ” de verlichte tijd ” Meiji. In 1912 overleed deze keizer en langzamerhand ook de groep die destijds de omwenteling tot stand hadden gebracht.Deze mannen hadden niet voor sterke opvolgers gezorgd en toen ook nog bleek dat de nieuwe keizer zwakzinnig was,ontstond er een machtsvacuüm.In dit machtsvacuüm grepen de ambtenaren en de militairen de macht ( om de revolutie te beschermen ) en werden politici individuen die naar buiten toe het ministerie mochten vertegenwoordigen. In 1926 werd keizer Taisho afgezet en vervangen door Keizer Hirohito ( geboren op 29 april 1901) . De ambtenaren en militairen verzonnen een ideologie teneinde legitiem te lijken. Zij creëerden de mythologie van de familie-staat Japan rondom de keizer. Een familie-staat met een missiedrift en daar komt de kreet ” Azië onder Japanse leiding ” vandaan.
Na de Tweede Wereld Oorlog, tijdens de Amerikaanse bezetting van Japan ( 1945-1952 ) , ontmantelde generaal Mc Arthur het leger maar hij weigerde de keizer voor het oorlogs tribunaal te brengen en hij liet ook de ambtelijke top van voor en tijdens de oorlog intact. Wel werd de keizerlijke invloed weggenomen. Daarvoor in de plaats is het de ambtenaren gelukt de pers aan zich te binden , waardoor er in politiek opzicht na de oorlog niets veranderd is. Zo wordt het land nu bestuurd door naast elkaar werkende ministeries, gezamenlijk gesteund door de nationale pers en met een afhankelijke rechterlijke macht.
Voor de oorlog had het Japanse volk niet haar leger gekozen en had er ook geen affiniteit mee. Japanners gingen dan ook niet vrijwillig in het leger. Zij moesten voor het leger geronseld worden en eenmaal in het leger moesten ze geranseld worden om te zorgen dat ze erin bleven. De overzeese bezittingen werden door de bevolking dan ook gezien als kolonies van het leger.
De marinemensen, die veelal wat meer van de wereld gezien hadden, wisten dat Japan de oorlog tegen de U.S.A. zouden verliezen. Admiraal Yamamoto zei dan ook na Pearl Harbor : we hebben de staart van de tijger geraakt maar deze tijger zal ons verslinden.Tijdens keizerlijk overleg zeiden de generaals : ook al verliezen we de oorlog, we hebben geen keus; deze oorlog is onvermijdelijk.
De ambtenaren hebben eind jaren vijftig veel hervormingen van McArthur ongedaan gemaakt. Zoals: het onderwijsstelsel wordt niet meer aangestuurd door onderwijzers maar door ministrele ambtenaren. Er zijn geen onafhankelijke vakbonden meer maar allen bedrijfsvakbonden waar veelal de bedrijfsdirecteur tevens vakbondsvoorzitter is.
In het Japan van nu denkt men nooit in contracten omdat je je er voor een rechtbank niet op kunt beroepen. Uiteraard weten ze zeer goed dat dat in de U.S.A en Europa wel kan.
Omdat er geen politiek centrum is, is er niemand die prioriteiten verandering in gang zet. Bij de huidige, in economische zin, mindere gang van zaken wachten de ambtenaren tot betere tijden en dat moet komen van een gunstigere dollar vs yen koersverhouding .Er is niemand die zegt dat er in economisch opzicht misschien een ander beleid gevoerd moet worden, andere zaken een hogere prioriteit verdienen dan nu het geval is.
En omdat er geen politiek centrum is, is er geen regering die het oorlogsverleden analyseert. Wil je daar als buitenland wat aan doen dan moet je de Japanners, met name dus de ambtenaren en de pers, confronteren met sterke bewijzen. Ze raken dan veelal volstrekt de kluts kwijt. Vanwege de overstelpende bewijslast kwamen zo in de schoolboekjes zaken als de ” comfort women ” en ” unit 731 “. Zo wordt er nu met China en Korea onderhandeld wat er in de Japanse geschiedenis boeken moet komen over hun ” Japanse ” periode
Er zijn in het huidige Japan wel tekenen van ontwakend burgerschap, ondermeer bij de democratische partij , christenen, groepen van huisvrouwen Maar ook zij zijn behept met een typische Japanse houding : wel opstandig zijn maar niet analyseren.
College van de hoogleraar K.G.van Wolferen van de Universiteit van Amsterdam voor de Stichting Gastdocenten WOII op 23 februari 2000.